قال على (عليه السلام):

«اَلْعَفْوُ يُفْسِدُ مِنَ اللَّئيمِ بِقَدْرِ اِصْلاحِه مِنَ الْكَريمِ»;

«عفو و بخشش به همان مقدار كه اگر از سوى كريم باشد باعث اصلاح مى شود، اگر از ناحيه لئيم باشد باعث إفساد است»(1).

شرح و تفسير

اين حديث شريف را به دو شكل مى توان تفسير نمود.

تفسير اوّل: انسان كريم هنگامى كه شخص خطاكارى را مورد عفو و بخشش خويش قرار دهد محبّت او را جلب مى كند; چرا كه عفو او آميخته با بزرگوارى و تواضع است، ولى عفو و گذشت انسان هاى لئيم و پست، چون آميخته با منّت و آزار است، سبب إفساد مى شود. و اين در واقع مصداقى از مصاديق (قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَة يَتْبَعُها اَذىً وَ اللهُ غَنِىٌّ حَليمٌ) «گفتار پسنديده (در برابر نيازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونت هاى آن ها)، از بخششى كه آزارى به دنبال آن باشد، بهتر است; خداوند بى نياز و بردبار است»(2) مى باشد.

تفسير دوم: در تفسير اوّل عفو و بخشش گاه از سوى «كريم» و گاه از سوى «لئيم» بود، كه در خطاكارى كه مورد عفو قرار گرفته دو عكس العمل متفاوت داشت، ولى طبق تفسير دوم عفو و بخشش گاه در مورد شخص «كريم» و گاه نسبت به شخص «لئيم» كه مرتكب خطا شده اند و مورد عفو قرار گرفته اند، مى باشد. طبق اين تفسير معناى روايت چنين مى شود: اگر آدم هاى كريمِ خطاكار مورد عفو قرار گيرند موجب إصلاح آنان مى گردد، ولى عفو انسان هاى پست و لئيم نه تنها موجب اصلاح آنان نمى شود، بلكه از آن سوء استفاده مى كنند و جسور و جرى شده و به فساد بيش تر مى پردازند، پس نتيجه عفو آنان إفساد است.

پيام اخلاقى اين روايت اين است كه عفو و گذشت هم حساب و كتابى دارد، هنگامى كه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مكّه را فتح كرد، فرمان عفو عمومى صادر فرمود(1). اين عفو و گذشت اثر بسيار مطلوبى در غالب مردم مكّه گذارد، ولى چند نفر را كه اصلاح پذير نبودند استثناء كرد و فرمان قتل آن ها را صادر نمود. قرآن مجيد در مورد ثمره اين عفو عمومى مى فرمايد: (يَدْخُلُونَ فى دينِ اللهِ اَفْواجاً); آن ها (مردم مكّه) به صورت گروه گروه به دين اسلام مى گرويدند»(2). اين اقبال عمومى به اسلام، كه بدون هرگونه اجبار و اكراهى بود، ثمره عفو و بخشش پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله)بود. اين مسأله براى همه، مخصوصاً براى رهبران جامعه، درس بزرگى است. عفو و بخشش در آيات قرآن مجيد و روايات، به صورت گسترده مطرح شده است كه اين مختصر جاى طرح همه آن آيات نيست(3).